اولیس در جهاد اکبر

اولیس در جهاد اکبر

در تاریخ اسلام آمده است که پیامبر اسلام به رزمندگانی که از جنگ برگشته بودند گفت:

«مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر!»
(دورود بر گروهی که نبرد کوچکتر را به اتمام رسانده‌اند و حال باید مشغول نبرد بزرگتر شوند!)

رزمنده‌ها می‌پرسند:

«نبرد بزرگتر چیست؟»

پیامبر اسلام پاسخ می‌دهد:

«نبرد با خود»

حدود هشتصد سال پیش از میلاد (چهارده قرن پیش از پیامبر اسلام) «هومر» حماسه‌سرای برجسته یونانی در شاهکار خود «ایلیاد و اودیسه» ماجرایی را با همین مضمون می‌سراید!

موضوع اصلی «ایلیاد» جنگ تروا است. پهلوانان بزرگ یونانی همچون آشیل، آژاکس و اولیس با پهلوانان بزرگ تروا همچون هکتور و پاریس می‌جنگند. این جنگ ده سال طول می‌کشد و سرانجام جنگ با تدبیر «اولیس» به پایان می‌رسد.

اولیس مغرور از نقش برجسته‌ای که در نبرد و پیروزی داشته است کمک خدای دریا «پوزیدون» را فراموش می‌کند، این «خودپرستی» پوزیدون را به خشم می‌آورد و پوزیدون برای تنبیه (بیدارسازی) اولیس او را وارد بازی بزرگتری می‌کند:

گم گشتگی در دریاها! این مسیر «نبرد با خود» دو برابر جنگ تروا طول می‌کشد: بیست سال!

کتاب «اودیسه» هومر شرح پیروزی در جنگ و گم‌گشتگی اولیس و یارانش پس از این پیروزی است.

در این بیست سال اولیس و یارانش به جای نبرد با دشمن بیرونی به یک نبرد درونی مشغول می‌شوند. مثلا در بخشی از سفر از جایی عبور می‌کنند که پری‌های دریایی (سیرن‌ها) با صدایی افسون‌گر به رامش‌گری و خنیاگری مشغولند و صدای ساز و آواز و دعوت این زیبارویان به بزم، چنان جذاب و غیر قابل مقاومت است که اولیس از یارانش می‌خواهد او را با طناب به دکل کشتی ببندند و گوش خود را با موم پر کنند تا تسلیم اغواگری پری‌های دریایی نشوند! این مرحله از سلوک اولیس مرحله «غلبه بر شهوت» بود.

در مرحله دیگر از این «هفت خوان» اولیس از خدای بادها کیسه‌ای را حاوی باد تحویل می‌گیرد تا هر گاه لازم باشد باد موافق را به بادبان کشتی بوزاند. اما سربازان اولیس به گمان این که این کیسه حاوی سکه های طلاست از خواب اولیس استفاده می‌کنند و در کیسه را به طمع طلا می‌گشایند، طوفانی از کیسه بیرون می‌آید که باعث گم شدن دوباره آنها می‌شود! این مرحله از سلوک مرحله غلبه بر «خواب غفلت» و نیز غلبه بر «طمع ثروت» است.

در جایی از سفر اولیس به سرزمین مردگان (هادس) می‌رود و با ارواح پهلوانان درگذشته (شهدا) و روح مادرش دیدار می‌کند و با تیزریاس «پیشگو» مشورت می‌کند و به تعبیر پیامبر اسلام «موتوا قبل ان تموتوا» (پیش از مرگ، مرگ را تجربه کنید) را درک می‌کند.

در جای دیگری از سفر، یاران اولیس تسلیم گرسنگی می‌شوند و گاوهای وقفی را در جزیره‌ای می‌خورند و موجب خشم خدای خدایان «زئوس» می‌شوند و با آذرخش او خاکستر می‌شوند و اولیس مجبور می‌شود سوار بر تخته پاره‌ای تنها به سفر برود، این مرحله از سلوک، مرحله تحمل گرسنگی و تنهایی است:

«و لیبلونکم بشئ من الخوف و الجوع»

(شما را با تجاربی از جنس ترس و گرسنگی می‌آزماییم)

«و بشر الصابرین»
(پس به شکیبایان مژده بده)

هر مرحله از سفر اولیس با نگاهی عرفانی قابل تأویل است و به نوعی به‌نظر می‌رسد «هومر بزرگ» در دو اثر جاودانه‌اش «ایلیاد و اودیسه» دو مرحله رشدی «کارل گوستاو یونگ» را به طور نمادین به تصویر کشیده است. ایلیاد داستان نبرد در برابر قدرت های بیرونی است، همان «جهاد اصغر» پیامبر اسلام یا همان مرحله «اجتماعی شدن» (socialization) یونگ است و اودیسه داستان غلبه بر زنجیرهای درونی است، همان «جهاد اکبر» پیامبر اسلام یا مرحله «تفرد» (individuation) یونگ.

رمزگردانی (decoding) متون اسطوره‌ای باعث می‌شود که آنها را گنج‌هایی از حکمت و معرفت ببینیم، در حالی که نگاه عینی (concrete) و تاریخی باعث می‌شود که آنها را خیالبافی‌هایی کودکانه و خرافی بخوانیم!

دکتر محمدرضا سرگلزایی-روان‌پزشک

پی‌نوشت:

1- حدیث «جهاد اکبر» پیامبر اسلام از قول امام علی در اغلب کتب حدیث و تفسیر ذکر شده است. به عنوان نمونه می‌توانید به منابع زیر مراجعه کنید:

– میزان الحکمه -جلد 2- صفحه 332
– تفسیر نمونه- جلد 9- صفحات 376 و 445
– معانی الاخبار -جلد 1 صفحه 160

2- جالب اینجاست که پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر نیز آیه‌ای می‌آید که:

«فلم تقتلوهم ولکن الله قتلهم و مارمیت اذ رمیت و لکن الله رمی» (سوره انفال-آیه 17)
(شما با آنان نبرد نمی‎‌کردید، خدا با آنان قتال می‌کرد و آنگاه که تیراندازی می‌کردی خدا بود که که تیر می‌انداخت)

در تفسیر «مجمع البیان» آمده است که این آیه برای هشدار در برابر آفت غرور پس از پیروزی نازل شده است. ببینید چقدر شباهت دارد با خشم پوزیدون از غرور اولیس پس از پیروزی!

مطالب مرتبط

• مسیر تفرّد از دیدگاه کارل گوستاو یونگ
• رمزگشایی نمادها در داستان پینوکیو
• راه دشوار کمال