اگر ماشین بخار اختراع نشده‌بود

اگر ماشین بخار اختراع نشده‌بود

ماشین بخار ابزاری است که انرژی گرمایی را به انرژی مکانیکی تبدیل می‌کند.
گرچه انسان‌ها هزاران سال از چوب و زغال سنگ برای تولید گرما استفاده می‌کردند، اما برای حرکت دادن اشیا و حمل بار فقط از انرژی مکانیکی حاصل از عضلات انسان و حیوانات استفاده می‌شد؛ بنابراین از مزرعه گرفته تا کارخانه، تعداد کارگران، تعیین کننده‌ی میزان تولید بود.

در چنین فضایی، به‌نفع صاحبان قدرت است که به‌جای «خرید کالا» به «خرید نیروی کار» فکر کنند.
چنین فرایندی موجب شکل‌گیری «برده‌داری» شد. در برده‌داری، برده یکی از ابزارهای تولید است. برده‌دار ، صاحب اختیار و اراده‌ی برده است همان‌طور که صاحب اختیار و اراده‌ی بیل، داس، اسب و گاو آهنِ خود است.
چنین بود که هزاران سال انسان‌ها خرید و فروش می‌شدند. چه کودکی که از پدر و مادرش خریده شده بود، چه اسیری که در جنگ به اسارت گرفته شده بود. همه این‌ها جزو مایملک صاحبش محسوب می‌شد.

ارباب درباره‌ی همه‌ی ابعاد زندگی او تصمیم می‌گرفت. طبیعی است که ارباب‌ها با همان نظام تربیتی که برای رام کردن حیوانات داشتند، رفتار برده‌ها را نیز کنترل می‌کردند: نظام پاداش و کیفر یا همان سیاست هویج و چماق! مذاهب طرفدار نظام طبقاتی (کاست‌ها) هم در بخش بزرگی از جهان ترویج می‌کردند که اگر کسی در خانواده برده متولد شده‌است، خواست خدایان بوده که برده باشد و هر نوع عصیان و اعتراض او به ارباب، عصیان و اعتراض به کل نظام آفرینش و در نتیجه کفر است و کیفر الهی را درپی خواهد داشت! این‌چنین بود که قرن‌ها سه گانه زر و زور و تزویر یا پاداش و کیفر و فریب باعث تداوم برده‌داری بود.

طبیعی است که همیشه هم بردگان، مقهور نظام سرکوب روانی و فیزیکی اربابان نمی‌شدند و گاهی دست به قیام‌های بزرگی می‌زدند. همچون قیام «اسپارتاکوس». اسپارتاکوس برده و برده‌زاده‌ای بود که به عنوان گلادیاتور به اربابان سادیستی که از تماشای جنگ تن به تن بردگان لذّت می‌بردند، خدمت می‌کرد. قیام اسپارتاکوس در سال 73 پیش از میلاد آغاز شد و هزاران برده به او پیوستند اما به‌رغم پیروزی بردگان در چند جنگ پی‌درپی، در نهایت بعد از دو سال سپاه بردگان شکست خورد و هزاران برده خاطی به صلیب کشیده شدند.

بنابراین نظام برده‌داری همچنان به قوّت خود باقی مانده‌ بود زیرا در نهایت برده‌داران قدرت و ثروت بیشتری داشتند. جالب این‌جاست که ماموریت سرکوب بردگان را نیز خود بردگان به‌عهده داشتند! کافی بود به گروهی از بردگان امتیازات بیشتری بدهند تا آن‌ها برای حفظ آن امتیازات سایر بردگان را به قتل برسانند یا شکنجه کنند. سیاستی که هم‌چنان در بخش‌هایی از جهان ادامه دارد! به گمان من، برده‌داری هیچ‌وقت عملا لغو نمی‌شد اگر ماشین بخار اختراع نشده بود!

اولین ماشین بخار در سال ۱۶۹۸ اختراع شد ولی سرانجام «جیمز وات» اسکاتلندی در سال ۱۷۸۱ موفق به تولید ماشین بخاری با راندمان بالا شد. به‌‌رغم قرن‌ها اعتراض به برده‌داری، واردات برده از سال ۱۸۰۷ در انگلستان و از سال ۱۸۰۸ در آمریکا ممنوع شد و در نهایت نیز دو دهه بعد، برده‌داری در بریتانیا در کل ممنوع شد که به‌تدریج این سیاست به سایر کشورها نیز سرایت کرد. در واقع، پیش از این‌که برده‌داری به‌لحاظ قانونی ممنوع شود، ماشین بخار ثابت کرده‌بود که می‌تواند جای برده‌ها را در مزرعه‌ها و کارخانه‌ها پُرکند و مقرون به‌صرفه‌تر از برده‌ها هم باشد! این‌جاست که گاهی از اوقات اختراع یک ماشین، کاری را از پیش‌ می‌برد که قیام هزاران برده نتوانسته بود!

این‌جاست که من به‌احترام جیمز وات از جا برمی‌خیزم و او را به اندازه «آبراهام لینکلن» در لغو برده‌داری موثر می‌دانم. ضمنا جالب است بدانید به‌رغم لغو کامل برده‌داری در انگلستان از سال ۱۸۲۷ و در آمریکا از سال ۱۸۶۵ در ایران تا سال ۱۹۲۸ میلادی برده‌داری آزاد بود و ایران پس از افغانستان (۱۹۲۳) و عراق (۱۹۲۴) برده‌داری را لغو کرد!

در روز ۱۸ بهمن ۱۳۰۷ لایحه دو فوریتی زیر در مجلس شورای ملی به تصویب رسید:

« ماده واحده – در مملکت ایران هیچ‌کس به‌عنوان برده شناخته نشده و هر برده‌ای به مجرد ورود به خاک یا آب‌های ساحلی ایران آزاد خواهدبود. هرکس انسانی را به‌عنوان برده خرید و فروش کند یا رفتار مالکانه دیگری نسبت به انسانی نشان دهد یا واسطه دیگری در حمل و نقل برده بشود، محکوم به یک تا سه سال حبس تادیبی خواهدبود.»

نمی‌دانم هیچ‌وقت تبیینی قانونی از «رفتار مالکانه» در ایران به‌عمل آمده یا نه!
گرچه بردگی به معنای «انسان به عنوان اموال» در بخش بزرگی از دنیا وجود ندارد ولی تا زمانی‌که نظام‌های مبتنی بر «زر-زور-تزویر» انسان را به‌مثابه حیوان «رام» می‌کنند و بزرگسالان را هم‌چون کودکان با «پاداش – کیفر – فریب» مخاطب قرار می‌دهند، نمی‌توان برده‌داری را لغو شده دانست.

دکتر محمدرضا سرگلزایی – روان‌پزشک

مطالب مرتبط

• نظام تفاخر
• آنچه که حدی ندارد
• سرخ و سیاه
• فوکو، مارکس، فرهنگ و اقتصاد
• اسطوره، اقتصاد و اخلاق جنسی

Photo From: rock-cafe.info