نام کتاب: تفکر در تنگنا (جستارهایی در علوم فرهنگی)
نویسنده: محمد علی مرادی
ناشر: نقد فرهنگ
دکتر «محمد علی مرادی»، دانشآموخته فلسفه و علوم اجتماعی از دانشگاه فرای و دانشگاه برلین و از انقلابیهای چپ دههٔ شصت است. او پس از آزادی از زندان در سال 1368 برای ادامه تحصیلات به آلمان رفت و پس از گرفتن دکترای فلسفه و تحصیل در رشتههای جامعهشناسی و اسلام شناسی، حدود یک دهه پیش به ایران بازگشت.
وی تا آخرین روزهای زندگیاش، به تدریس، سخنرانی در جمع های دانشجویی و دورهمیهای علمی و تالیف درس نامههای کاربردی فلسفه پرداخت. او با بردوش کشیدن سلاح قلم و فلسفه و برپایی توپخانه نظریاش همچنان انقلابی ماند.
آنچه این پژوهشگر خستگیناپذیر را از بسیاری از فیلسوفان معاصر متمایز میسازد، رها شدن وی از چارچوبهای از پیش تعیین شده است. همچنین معنا کردن نقد و نقد پذیری که از نمادهای روشنفکری است، از دستاوردهای محمد علی مرادی به شمار میآید.
«تفکر در تنگنا» جستارهایی در باب موضوعات گستردهای در حوزههای تاریخ، فلسفه، فرهنگ، علوم اجتماعی، سیاسی و هنر است. اگرچه این اثر مشتمل بر 37 جستار Essay) ) با هویت مستقل و محتوای مجزا است اما تمامیت موضوع در راستای پاسخ دادن به پرسشهای ساده فلسفی پنهان شده پشت نقاب زندگی عرفی و عادتی شکل گرفته و بر جای خالی تفکر مفهومی برگرفته از من خودآگاه در جامعه ایرانی تاکید دارد.
در این کتاب نویسنده در تلاش بوده است تا برای پرسشهایی از این دست پاسخی بیابد:
«آیا با کمک تفکر فلسفی و نظریهها میتوان از تکرار خطاهای تاریخی جلوگیری کرد؟چگونه ایدئولوگها بر مسند فیلسوفان مینشینند؟ایرانی و ایران به چه معنا است آیا ایران یک مفهوم جغرافیایی است یا مفهومی فرهنگی و تمدنی به شمار میرود؟چه ارتباطی میان فلسفه و بازسازی حیات اجتماعی، سیاسی و نوسازی تمدن و فرهنگ وجود دارد؟»
توجه به پرورش تفکر انتقادی و مفهومی در راستای رشد جامعه و برون رفت از الگوهای تاریخی تکرار شونده جامعه ایرانی، از مباحث مهمی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. محمد علی مرادی مینویسد:
جهان اطراف ما، آشوبناک و پر از هرج و مرج است برای همین ذهن تمایل به خطا داشته و در پی آن خطر پیدایش اندیشههای دگم و نقد ناپذیر نیز همواره وجود دارد. این خطر در جوامعی که دستگاه فلسفی آن ها در وضعیت ناپخته و رشد نیافته وجود دارد، بیشتر است و همواره بیم آن میرود که اندیشه به جای آن که به فلسفه تبدل شده و «نقدپذیر» گردد به ایدئولوژی «نقدناپذیر» بدل گشته و آرمان ها را به بنبست برساند.
از این رو این فیلسوف بهره مندی از تفکر مفهومی (توانایی یافتن ارتباطات و الگوها میان ایدههای انتزاعی و سپس در کنار هم قرار دادن آن ها برای ایجاد یک تصویر کلی) را از مصالح لازم برای نوسازی تمدن، فرهنگ و پیشرفت معرفی میکند.
مطالعه مجموعه «تفکر در تنگنا» را از این بعد میتوان حائز اهمیت دانست که خواننده را از طریق مفاهیم فلسفی با آسیبی که دوره معاصر به انسان عصر امروز وارد میکند، آگاه میسازد.
نویسنده این کتاب، از زوال آگاهی و خود آگاهی، رشد قارچ گونه ذهنهای منفعل و شخصیتهای نمایشی و زوال تفکر مفهومی میگوید. همچنین با تاملات فلسفی به معماری شهری گریز میزند، تاریخ مشروطه را تورق میکند و از اندیشههای فیلم سازان نام آور و تاثیر آن بر سیاست و فرهنگ میگوید.
محمد علی مرادی ذهنیت متکی به امید و «موعود باوری» را در ایرانیها در مقابل تفکر تراژیک یونانیها قرار میدهد و تاثیرات این شیوههای تفکر را در ادوار تاریخی و زندگی اینجا و اکنونی مورد بررسی قرار میدهد. او مفاهیمی همچون، «منطق هگلی در سطوح چیستی، هستی و مفهوم و نظریههای دیالکتیک» را به فضای مدنی امروز ایران، جنبشهای زنان، سینما و فضای شهری میکشاند و عملکرد دولتهای سیاسی چند دهه اخیر را مورد نقد و داوری قرار میدهد.
برای نمونه اثبات میکند که چگونه با توجه به فهم دیالکتیک دولت و جامعه که در عین وحدت واجد تعارضهای بنیادین هستند، میتوان ساز و کاری پویا در جامعه فراهم کرد و آرمانهای «آن جهانی» و نگرشهای ایدئولوژیک را با تفکر خودآگاه، من اندیشنده و زندگی «این جهانی» تاخت زد.
از مباحث خواندنی این مجموعه میتوان به ضروت کنار هم قرار گرفتن، دوگانههایی نظیر «محافظهکاری و آنارشیسم»، «آزادی و امنیت»، «ممنوعهها و غیر ممنوعهها»، «ثبات و تغییر»، «تخیل و تفکر» و «حقوق و هنر» اشاره کرد.
برای نمونه دکتر مرادی با تکیه بر مباحث فلسفی اثبات میکند که چگونه میتوان با جادوی هنر و تخیل از ممنوعهها عبور کرد و هنجارهای نو و قوانین غیر ممنوعه کاربردی را به تصویب رساند و به حقوق شهروندی دست پیدا کرد.
مریم بهریان- دانشجوی دکترای روانشناسی
مطالب مرتبط
لینک کوتاه مطلب: https://drsargolzaei.com/?p=581
