دین و اخلاق
۱- حدود پانزده سال پیش گزارشگری از یک نشریه مذهبی به من تلفن زد و خواستار وقتی برای مصاحبه شد. آن روزها به ندرت به اصحاب رسانه «نه» میگفتم ولی وقتی موضوع مصاحبه را پرسیدم به این یکی «نه» گفتم.
قرار بود من راجع به «گریه» از دیدگاه روانپزشکی نظر بدهم! با توجه به اینکه این نشریه را یک نهاد مذهبی منتشر میکند، حدس زدم که قرار است از من حرفهایی بیرون بکشند به نفع گریه کردن! به همین دلیل حاضر به مصاحبه نشدم. اما گویا گردانندگان ماهنامهی مذکور اصرار بر این مصاحبه داشتند، بنابراین کسی را که حق استادی به گردن من داشت پیدا کردند و او را واسطه کردند و من به ناچار پای این مصاحبه نشستم.
همانطور که حدس زده بودم گزارشگر این مجله مأموریت داشت از من اعتراف بگیرد که گریه برای سلامت روان مفید است و خنده برای سلامت روان مضر! از آنجا که قبلا خودم را برای چنین موضوعی آماده کرده بودم در مقابل تلاشهای او جاخالیهای هوشمندانهای دادم و او به هدف خود نرسید.
ولی وقتی ماهنامه مذکور از زیر چاپ درآمد ونسخهای از آن به دست من رسید از تعجب و البته خشم، یخ کردم! کل مقاله تحریف شده بود! آنچه میخواستند من بگویم و نگفته بودم را با پر رویی تمام از قول من نقل کرده بودند! از همه فاجعهبارتر این عبارات بود که با تیتر بزرگ چاپ شده بود:
«دکتر سرگلزایی (روانپزشک) میگوید گریه باعث افزایش نور چشم میشود!»؛ گردانندگان مجله مذکور با زیر پا گذاشتن تمام اصول اخلاق حرفهای، اخلاق مدنی و حتی اخلاق دینی خودشان، برای رسیدن به هدفشان حیثیت علمی مرا خرج کرده بودند.
♦♦♦♦♦
۲- در هواپیما نشستهام. روزنامه را ورق میزنم؛ از جلسه شورای شهر تهران راجع به لایحه هزینه کردن پنج میلیارد تومان برای مراسم اربعین گزارشی چاپ شده است. یکی از اعضای شورای شهر میگوید: «برخی پیمانکاران شهرداری شش ماه است پول خود را دریافت نکردهاند و تزریق یک تا دو میلیارد تومان تأثیر زیادی در زندگی کارگران آنها دارد.»
عضو دیگر شورای شهر گفته است: «پنج میلیارد تومان مبلغ ناچیزی برای مراسم اربعین است.»
♦♦♦♦♦
شاید به نظر بیاید این دو رویداد ربطی به هم ندارند ولی من ارتباط مهمی بین این دو پیدا میکنم: «دین و اخلاق».
برخی صاحبنظران گفتهاند هر دین سه بخش دارد:
عقاید دینی
مناسک دینی
اخلاق دینی
.
عقاید دینی شامل باورهای هستهای یک دین است مثلا اعتقاد به یک خدا یا اعتقاد به چند خدایی، باور به بهشت و جهنم یا باور به تناسخ.
مناسک دینی شامل رفتارهای آئینی یک دین است مثل آئینهای تیرگان و مهرگان برای زرتشتیان، عید پاک و کریسمس برای مسیحیان و اعیاد فطر و قربان برای مسلمانان و رفتارهای آئینی که در هر کدام از ادیان در این مناسبتها صورت میگیرند.
اخلاق دینی، شامل چهارچوبهای درست و غلط و امر و نهی مربوط به آنهاست. مثلا در بعضی ادیان قربانی کردن حیوانات حرام است و در ادیان دیگر مباح و حتی در مواقعی واجب است، یا در بعضی از ادیان چند همسری ممنوع است، در حالیکه در ادیان دیگر مجاز است.
یک بحث مهم در فلسفه دین این است که کدام یک از این سه وجه، مهمترین بخش یک دین است. درست است که این وجوه دین با همدیگر در تعامل و تبادل هستند اما اگر در شرایطی قرار باشد دو تا از این وجوه در تقابل با هم قرار بگیرند وظیفه دینی متدینین چیست؟
در دو مثالی که در ابتدای این یادداشت آوردم شما با دینداری «مناسک محور» مواجه هستید. گزارشگر یا سردبیری که مصاحبه تحریفشدهای از مرا به خورد خوانندگانش داده بود متدینی بود که فضیلتهای اخلاقی (صداقت و امانتداری) را فدای ترویج یک آئین (عزاداری و گریستن) کرده بود.
کسی نیز که رأی میدهد پنج میلیارد تومان از حساب شهرداری صرف انجام یک آئین مذهبی (مراسم اربعین) شود در حالیکه ادای دین (پرداخت بدهی) معطل مانده، متدینی است که مناسک دینی را مقدم بر اخلاق دینی دانسته است.
حدیثی از امام ششم شیعیان (امام جعفر صادق) نقل شده است که به نفع اولویت اخلاق بر مناسک است:
«لا تنظروا إلى طول ركوع الرجل وسجوده، فان ذلك شئ قد اعتاده، فلو تركه استوحش لذلك، ولكن انظروا إلى صدق حديثه و أداء أمانته» (اصول کافی-کتاب الایمان و الکفر)
ترجمه: [برای شناخت درستکاری کسی] به رکوع و سجود طولانی او نگاه نکنید زیرا چه بسا این رکوع و سجده طولانی، چیزی است که شخص به آن اعتیاد پیدا کرده. در این صورت اگر آن را ترک کند [به دلیل ترک عادت] وحشتزده [و پریشان حال] گردد. [برای شناخت نیکی و درستکاری] به راستگویی و رعایت حقوق دیگران و ادای امانتش نگاه کنید [و آن را ملاک و معیار قرار دهید.]
.
حتما متدینینی هم که مناسک دینی را مقدم بر اخلاق دینی میدانند متکی بر احادیث دیگری هستند بنابراین من این حدیث را از این بابت ذکر نکردم که بخواهم از گزارههای درون دینی به نفع اولویت اخلاق دینی بر مناسک دینی بهره ببرم بلکه ذکر این حدیث برای شفاف کردن این بود که از این دین میتوان قرائت «اخلاق محور» نیز داشت، چنان که از پیامبر اسلام هم نقل شده است که:
«انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»
(مکارم الاخلاق)
ترجمه: «براستی که من برای کامل کردن فضیلتهای اخلاقی مبعوث شدهام»
.
من به این «دلایل برون دینی»، دین اخلاقمحور را بهتر از دین مناسکمحور میدانم:
۱- پذیرش و انجام مناسک دینی مبتنی بر پذیرش عقاید دینی است، در حالیکه پذیرش اغلب فضیلتهای اخلاق دینی همچون صداقت – امانتداری – خوشرویی و انصاف بر مبنای یک عقلانیت دورنگر (تفکر استراتژیک) نیز ممکن است و تردیدهای فلسفی در باب عقاید دینی منجر به تعلیق آنها نمیشود، همانطور که از امام علی نقل شده است:
«لوکنا لانرجوا جنه و لا نخشی نارا و لاثوابا و لا عقابا لکان ینبغی لنا ان نطلب مکارم الاخلاق فانها مما تدل علی سبیل النجاح»
(مستدرک الوسایل -ج11)
ترجمه: «اگر هم به بهشت امید و از دوزخ هراس نداشتیم و پاداش و کیفری در میان نبود باز هم طلب مکارم اخلاق را برمیگزیدم زیرا که تحصیل مکارم اخلاق راه پیروزی است»
.
۲- عقاید و مناسک دینی وجه اختلاف ادیان است در حالیکه اخلاق دینی وجه توافق ادیان است. گرچه من از نگاه فرهنگی و روانشناسی، تنوع و تکثر (به قول ژان پیاژه Diversity and Richness) را برای تکامل فرهنگ بشری ضرورت میدانم اما تکیه زیاد و محور قرار دادن عقاید و مناسک دینی مانع صلح و همکوشی جهانی است در حالیکه دین اخلاق محور به صلح و همکوشی جهانی و گفتگو و تعامل بین ادیان کمک میکند.
به باور من «نقد دین» اصولا باید از منظر برون دینی صورت پذیرد در غیر اینصورت ما با «نقدی جدی» مواجه نخواهیم بود بلکه با «شبه نقد» مواجه خواهیم بود. بنابراین، من دین اخلاقمحور را عقلانیتر و مفیدتر از دین مناسکمحور میدانم.
دکترمحمدرضا سرگلزایی – روانپزشک
.
…
مطالب مرتبط
- ضرورت معرفتی اخلاق – فصل اول از کتاب «اخلاق و آزادی»
- کتاب انسان، فلسفه، عرفان
- پنکهای که فقط خودش را خنک میکند
.
پینوشت:
گزارش گفتگوهای شورای شهر تهران راجع به هزینه کردن برای مراسم اربعین را از صفحه ۲۶ روزنامه همشهری دوشنبه ۲۵ آبان ماه خواندهام.
.
Photo by: Soheil Sargolzaee
لینک کوتاه مطلب: https://drsargolzaei.com/?p=570
این مطلب به زبانهای English در دسترس است
