دوشنبه‌ی سربی

نام کتاب: دوشنبه‌ی سربی (یادمان امیرپرویز پویان)

گردآوری و مقدمه: یونس اورنگ خدیوری

ناشر: روزآمد

 پنجاه سال گذشته است از یک دوشنبۀ داغ به وقت تهران.

از روزی که پرویز ثابتی، طراح اصلی یورش به پایگاه «امیر پرویز پویان»، دستور «زنده یا مرده می‌خواهمش» را صادر می‌کند. یک ماه قبل، یعنی در اردیبهشت سال ۱۳۵۰، «بهروز دهقانی» معلم، مترجم و نویسنده چریک و از هم حزبی‌های پویان، در سه راه امین حضور، هنگام قرار تشکیلاتی دستگیر می‌شود.

بهروز زیر بار سنگین بازجویی، لب باز نمی‌کند و در اثر شکنجه جان می‌بازد، اما هنگام دستگیری‌اش، اوراق محرمانه‌ای به دست ساواک می‌افتد و ماموران از طریق آن‌ها، به خانه امن «امیر پرویز پویان» در محلۀ نیرو هوایی بعد از چهارراه کوکاکولا می‌رسند. محاصره خانه امن پویان توسط نیروهای ساواک،‌ منجر به جدال طاقت فرسای «پویان» و «ماموران» می‌شود.

پویان  و رفیق حزبی‌اش «پیرو نذیری»،‌ پس از ساعت‌ها مبارزه، اسناد سازمانی را به آتش می‌سپارند و در نهایت خودشان نیز میان «ماندن» و «رفتن»، «رفتن» را انتخاب می‌کنند. و تقدیر آن‌ها به شیوه‌ای که در  «دوشنبه‌ی سربی» آمده‌است این می‌شود:

«بلعیدن کپسول سیانور و فشردن نارنجک در پهنای صورت،…ـ اندام های پاره پاره، رقص بخار از خونابه گرم دو جوانِ شورشی و شیدا، به راستی تحقیر مرگ چه شکوهی دارد؟!…،»

این است سرنوشت امیر پرویز پویان: جوانی آرمان‌خواه و روشنفکری انقلابی.

«دوشنبه‌ی سربی» مجموعه‌ای است که زندگی شخصی و سیاسی ـ‌ اجتماعی «امیرپرویز پویان» را روایت می‌کند.

در فصل‌های ابتدایی کتاب،‌ دوران کودکی و نوجوانی پویان در چند اپیزود به تصویر کشیده می‌شود. بنابراین خواننده از همان ابتدا می‌تواند با روند شکل‌گیری اندیشه‌ها و آرمان‌های او آشنا شود و علت شور انقلابی،‌ اشتباهات تاکتیکی، شکل‌گیری تئوری «مبارزه مسلحانه» و اندیشه‌های فلسفی سنت‌گریزانه وی را متوجه شود.

«بازگشت به ناکجا آباد»، فصل دیگری از کتاب «یادمان امیر پرویز پویان» است، ‌در کتاب «بازگشت به ناکجاآباد»، (که به دو صورت مکتوب و صوتی در کانال تلگرام دکتر سرگلزایی موجود است) امیرپرویز پویان برای فرار از سد سانسور و سرکوب، اندیشه‌‌هایش را به گونه‌ای متفاوت روایت می‌کند و از زبان دو شخصیت خیالی اهل آمریکای جنوبی به نقد روشنفکران هم دورۀ خودش می‌پردازد.

پیوند زدن این فصل به بخش‌های دیگری از کتاب مانند توصیفی که پویان در باب سوگ «صمد بهرنگی» داشته یا به نقد «جلال آل احمد» می‌پردازد، اندیشه‌های پویان درباره نقش روشنفکر را بیشتر شفاف می‌سازد. به‌طوری‌‌که می توان فهمید، ‌امیر پرویز پویان روشنفکر یا مبارزی چون صمد بهرنگی را برمی‌گزیند که به جای تکرار روایت گذشتگان، قصه‌ای نو می‌سراید.

به عقیده‌ی پویان روشنفکران حقیقی، نه شناخت و تجربه اسلاف خود را حکمی ازلی و مقدس می‌دانند و نه برای پیدا کردن توجیهی روشنفکرانه برای تن‌پروری‌ها و فرصت‌طلبی‌های خود به لاک انفعال یا منفی‌کاری می‌روند، مبارزان راستین و ستیهنده‌ای همچون «صمد» کمتر هیاهو می‌کنند و کنش آنها اگرچه نامحسوس است اما در رویش فردا جاری وجاودان خواهد ماند.

بخشی از کتاب نیز به ترجمه‌های انجام شده توسط پویان می‌پردازد و در فصل‌هایی از آن، آثار ادبی وی در قالب داستان‌‌های کوتاه روایت می‌شود. داستان «استحاله»، چالش میان وجه آرمان‌‌خواه و معناجوی انسان مبارز و وجه عافیت‌طلب و پیوند خورده با زندگی روزمره را نشان می‌دهد. قصه «یلدا»،‌ تعریف متفاوتی از زندان، زندانی، زندانبان، عشق و نفرت را بیان می‌کند.

بخش های پایانی کتاب شامل نگاه روزنامه‌نگارها و منتقدان ادبی درباره «پویان» است. «فرج سرکوهی» منتقد ادبی و روزنامه‌نگار در مقاله‌ای تحت عنوان «جنگ چریکی، هنر و ادبیات» تفاسیر جالبی درباره روح زمانه و رابطه میان تحولات بزرگ سیاسی و ادبی ارائه می‌کند. او با بررسی نقش ادیبانی مانند «فروغ فرخزاد» و «احمد شاملو» به این نکته اشاره می‌کند که تغییرات سیاسی و تحولات بزرگ اجتماعی می‌تواند متاثر از ادبیات و استحالۀ مضامین هنری و ادبی در یک دوره تاریخی باشد.

او در این مقاله می‌نویسد: آنچه در ایران «جنبش مسلحانه» نامیده شد،‌ پیش از تحقق عینی در آثار ادبی و هنری، رخ نمود،‌ گویی هنرمندانی همچون شاملو و فروغ، حاملان روح زمانۀ خود بودند و با چنگ زدن به «ناخودآگاه جمعی»، با خلق آثاری متفاوت، و با زایمان آرزو یا میلی نهفته و ناشناخته که زمان، آبستن آن بود، انتزاع را به عینیت بدل ساختند.

فرج سرکوهی در این مقاله می‌نویسد گیرند‌ه‌های حساس «احمد شاملو»، «صمد بهرنگی»، «فروغ فرخزاد»، «غلامحسین ساعدی»، «مسعود کیمیایی»، «علیرضا اسپهبد»، «مرتضی ممیز» و «فرهاد مهراد»، رایحه و گرمای شعله‌های آتش را از زیر خاکستر زمانه بو کشیدند و حماسه را از شعر و قصه به خیابان‌‌ها کشاندند.

مریم بهریان-دانشجوی دکترای روان‌شناسی

.

مطالب مرتبط

• بازگشت به ناکجا‌ آباد
• روشنفکر کیست؟
• ماهی سیاه کوچولو
• شاملو در برابر سانسور